ХIинцачул 35 шо хьалха нохчийн университетехь кхоллаеллачу «Пхьармат» цIе йолчу литературан цхьаьнакхетараллехь исбаьхьаллин дешан кIорге яста буьйлабеллачу яздархойх цхьаъ ву, цIера Хьалха-Мартанара, тахана Новр кIоштехь вехаш волу, хьехархо Цуцаев Iалавди.
Цу хенахь яздина ду цо хIара забаре могIанаш а:
Зудчунна оьшу уллехь майра майра,
Къонахчунна дош долуш дерг дош.
Стенна оьшу этка йоцу айра?
Стенна оьшу кетар йоцу пхьош?
Бегаш а битина аьлча, исбаьхьаллин дош кхало а, цу дешан мах хууш говзанча а ву Iалавди. Махкахь дукха байтанчаш –хьехархой хир бу аьлла ца хета, шен говзаллех цо санна шатайпа пайдаоьцуш.
Ша хьехархо хиларе терра Iалавдис «башхачу» кепе- байташка дерзина вайнехан фольклорехь тоьллачех цхьа жанр ларалуш долу кицанаш а. Цуцаев Iалавдис юкъ-кара байт а йоьшуш ишта къамел нисделла тхойшиннан литературах а, нохчийн маттах а.
Iалавди: «Со берашца болх беш хиларе терра, кицанаш берийн кхетаме дIакхача атта хилийта а яздина ас хIара могIанаш, кицанийн маьIнаш даста а гIуртуш. «Сов доцу совцIа».
Карахь дерг вайн тоьлу олу, геннара гуш хьоьгучулла.
Тоьлу сатедина къоьлла. Хьан боцчу цу бахамал.
Кхин дIа а хьехамаш шорта: ца доьху дика ма луо,
Ма бехка ца лозу корта, Къахьега. Мало-хало.
Сихалло даьккхина са а, Собаро баьккхина лам-
И дерриг оьшуш ду хаа.Оьшуш ду, оьшуш ду, амма,
Собарца садетта Iемаш, тIех ца ваьлча нохчи ца Iа:
Лаца ца лоцуьйту ден маж- лаьйча ца хоьцуьйту дIа…
Iалавди : «ГIиллакхан мехаллаш. Адамашна юкъахь лелачу гIиллакхо мел меттиг дIалоц. И цахиларо мел эшам бо. Хилча мел хаза ду иза. Дахаран мехалла цо мел лакхайоккху.ТIекхуьуш болчеран тидам тIебахийта и чIагIдан гIиртина со кху байтехь.
ГIиллакхо латтадеш меттехь Схьадеъна вайн нохчийн къам.
ГIиллакхца,собарца бертахь Баьккхина халонийн лам.
Эшаеш муьлхха а хало, Къизачу баранех чекх
Долуш, схьадеъначу халкъо лардийр ду къоман эхь-бехк…
Ларйийр ю къоман оьздалла, садоккхуш доьналла,яхь.
Коьртаниг лоруш адмалла,дахаран ирсан шуьнехь.
Оьздалла,гIиллакх ду коьрта- Къоман юьхь схьагойту цуо.
Вайн къоман юьхь ларьян гIорта: Къам хаздо шен гIиллакхо…
Маршо Радио: Стенна бу, хьуна гергахь, тахана ненан мотт эшамехь? Стенца дузу ахь иза ледара бацабар?
Iалавди: «Нанан маттаца йолу юкъаметтиг чIогIа чолхе ю тахана. И аттачу йолуш ян а яц ша тIаьхь-тIаьхьа чолхе ца ялахь. Цхьана агIор хазачу лозунгашца кхайкхош бу, иллеш боху,амма ишколашкахь дуьйна схьа нохчийн меттан беш лерамма-м бац.
Халкъалахь тIаьхь-тIаьхьа дукха карабо цуьнца уьйр йоцу нах. Цо лов халонаш дагахь а йолуш яздина ас хIара «Ненан мотт» аьлла могIанаш..»
Iамо а оьший –те? Ткъа эшахь мел?
Хийла а йина вайн меттан кхел.
Цхьанхьа а меттиг бац юьхьIаьржахIотта,
КIант велахь дика хууш шен ненан мотт.
Хир ву и дIакхехьа Шен къоман яхь.
Шен къоман маттаца уьйр лелаяхь….»
Суна хIетал-метал хилла уггар хьалха мила ву те Цуцаев Iалавди бохучу хаттарх байтанча я нохчийн меттан а литературан а хьехархо? Жоп муха делахь а цхьаъ-м ду бакъ, иза дика ларало цу шина декъехь.