Мамонтийн даьIахкаш лехархой

Керла тайпа дашо лехар даьржаш ду Оьрсийчоьнан Къилбаседа Арктикехь.

Чаппл Эймос

Пийлан даьIахкаш йохка-эцар Iедалша шайн Iуналлехь латтош ду, цундела карарчу хенахь вуно мехала йевлларш мамонтан кIомсарш ю – коьртачу декъана Китай экспорт ян. Цу гIуллакхо ден дина ширачу заманахь адамаш лелийна хилла «мамонташна талла» эхар. Генарчу къечу Оьрсийчура ярташкахь гучубевлла долларан миллионераш.

Мамонтийн кIомсарш лоьхучу наха шаьаш туп тоьхначу метте вигира Маршо Радион корреспондент Чаппл Эймос, цо ша и меттиг а, ша цига вигинчу нехан цIераш а цхьанне а юьйцур яц аьлла дош делча. Цуьнан бахьана хууш ду. Мамонтийн кIомсарш лехар къайлаха деш ду, ткъа шаьш уьш лоьхуш болу нах я полицин белхахойх лечкъаш лелаш бу, я меллачура басталуш бац.

1

Метод

Мамонтийн кIомсарш лехар доладелира масийтта шо хьалха, цхьа нах бу царах вуно дукха ахча дала кийча аьлла хабар даьржича.
Гергарчу эвлара хинакеманца 5 сохьтехь некъ бича чIерийлийцархойн бIаьргкхийтира лаьтта бухара гуш йолчу инзаре яккхийчу даьIахкех.

Мамонтийн тундран аре

Тундран аренашкахь ехаш хилла кхакхан мамонташ шенан периодехь, вайн зама тIекхачале 100 000 – 10 000 шо хьалха.

3-layer-mapОЬРСИЙЧОЬЯкутск
NASA, Joshua L. Hood
ТIекхача аьтто болучехь Iокху даьIахкаш сихха кхачийра, ткъа Сибрехара “къайн дашо” доккхучу нахана керла некъ карийра цунна тIекхача.
Хьалха мамонтийн даьIахкаш талла баханчу наха лелош ерш лаьттах Iитта ирйина гIожмаш бен яцара. ХIинца цара лелош берг хи туху гIирс бу.
ЦIе яйъа кечйиначу цу ницкъ болчу помпо болх беш болучу кIуьро юкъайо хьун.
Татол чура узучу хино дашадо латта. Кхузахь латта таIийна ду. Гарехь, ширачу заманахь кхузахь ишалш хилла. Цу ишалшна чуоьхуш хилла цу хенахь ехаш хилла акхарой а, дийнаташ а.
Онда хинан кIеж тухуш аьтто бу 60 метр гергга еха лаьтта бухула тоннелаш яха.
Цхьаболчара хьехаш йоху даиман а гIорийначу лаьттаха.
Ткъа кхечара хи а тухуш дIахьокху динна гу…
… вуно мах болу шаьш лоьху даьIахкаш кароре сатуьйсуш.
Цкъа а бешаш боцу мохк, ма-дарра аьлча, Якути санна барам болу лаьтта бухула Iуьллу боьха айсберг олу ша бу.
Довхачу латтана юкъахь даьIахкаш йовр яра иттех шарахь. Амма цкъа а бешаш боцучу махкахь мамонтийн кIомсарш а, даьIахкаш а лаьтта эзарнаш шарашкахь.

2

Ахча

ХIара 65 кила кIомсар хIинцца карийна гIорийначу лаьтта бухахь. ТIаьхьо иза йоьхкира 34 эзар долларх. Хара кIомсар карийначу шина стаганна цхьана кIиранах карийра кхин а кхоъ. Царах цхьаъ яра 72 кила.
Шай-кай каракхочуш хазахеташ бу хIара «таллархой». Билггала ала цалиира царна, амма, гарехь, 8 дийнахь цара даьккхинарг 100 000 доллар хила мегаш дара.
Уьш бехачу меттехь алапан юккъера барам 500 $ а бен бац. Амма цхьанне а бевзаш боцучу агенташа даккхийн ахчанаш ло мамонтийн кIомсарех. ХIара дIатесна долу цIа дегира тхо экспедице даха новкъа довлуш.
Китайхь мамонтан кIомсар лоруш сурсат ду. Цуьнан мах лакхара мел хуьлу дукха нах хуьлу иза эца лууш. ХIара ХIонконгехь туьканахь лаьтташ йолу кIомсар санна долу сурсаташ духку 1 миллон сов долларех. ХIоффард Алексан сурт.
Цхьаболчу нехан аьтто болу шай-кай якккха кхечу акхаройн даьIахкаш а юхкуш. ХIара чайник тIеоьллина гIаж сацош ерг ю кхакха болчу мермаIан туьта.
Кхин а цхьа туьта ю 11 эзар шо хьалха яьхначу мермаIан. Иза карийначу стага элира, нагахь мермаIан туьта карийнехь цуьнан маIа 15-20 метр уллехь Iуьллуш хуьлу аьлла.
Кхакха болчу мермаIан маIа, гарехь, Вьетнаме хьажор ю. Цуьнах цигахь дама дийр ду, цхьацца цамгаршна дарба лохуш лелош долу. 2,4 кила йолу хIара маIа йоьхкира 14 эзар долларх.
ХIара маIа вуно тера яра жIаьлан хьожа йогIучу тIуьнан дечкан юьхках. Вьетнамехь нах теша цо цIе ца йоккху цамгарна дарба дохьу бохучух. И маIа Вьетнаме дIакхачийначул тIаьхьа цуьнан мах хир бу иза цIена дешех йина йолуш санна.
Амма шира акхаройн даьIахкаш лоьхучу дукхах болчу нахана зеy а хуьлуш йоьрзур ю цара цу меттигашкахь хотталахь яьккхина аьхке.
Дизелан моторийн гIовгIанехь (цхьана тобано кIиранах дойу 5 тонн мехкадаьтта) хан йоккхучу дукхах болчу нахана хIумма а карор яц, цхьанне а оьшуш йоцу даьIахкаш йоцург. ХIара меттиг дика евзачу палеонтолого Плотников Валерийс дийцарехь, «20-30 % нахана бен» ца карайо йохка мегар йолу даьIахкаш. Иза вуно ледара хьал ду. Цу нахах дукхах болчара кредиташ оьцу банкашкахь цу тайпачу экспедицешка бахар Iалашонца.
Ахча кхоор Iалашонца кху жимачу стага лелон яьккхина Советан заманахь дика евзаш хиллачу «Буран» олучу лайн машенан мотор.
Кхин цхьа «Буранан» мотор хи тухуш лелош ю. Гурахь дарц доладелча иза юха а ло машенан тIе шен метте дIахIоттор ю.

3

Дахар

Дукхах болчу божарша генахь йоккху ерриг а аьхке шайн хIусаманна а, доьзална а.
Боданечу четаршна чохь божарий картанех ловза, я смартфонашна тIехь тайп-тайпанчу видеошка хьожу. Царна юкъахь оьзда йоцу видеош а хуьлу.
«Таллархочо» шен хIусамнене кехат яздина, цIа воьдуш волчу стагаца кост дохьуьйтуш. Иза цо яздина карадеанчу кехатан тIехь – кхузахь туалетан кехатана тIехь.
Сейн жижиг – наггахь а бен ца хуьлу. Коьртачу декъана кхузахь кхехкийна банканашна чудоьллина хьакхийн жижиг а, гарзанаш а юъу. Шина стага кхузахь дийцира, шаьшшимма мацаллана дан хIума а цахилла жIаьла диира бохуш.
Чуьркех вала меттиг бац. Сатоссуш арахь шийла йолуш жимма аьтто хуьлу царах садаIа.
Довхачу деношкахь кхузахь болх беш берш накхармозий лелочу нахах тера хуьлу.
Хьал кхин а чолхечу долу малар гучудаларца. ХIорш цхьацца сурсаташ эца гIала баханчура баьхкина. ЦIаберзале мелла туртIаз бевлла бу хIорш. ХIара сурт даьккхина дукха хан ялале синкIерам дIабирзира.
Стохка ши стаг хи буха ваханчу меттехь кху шимма бердах туьйхира шайн хинкема. Iуьйринна 3 сахьт даьлча (малх кхузахь аьхка чу ца бузу 24 сохьтехь) гIо тIекхаьчча ах хибухула даханчу кеманна тIехь наб еш вара хIара шиъ.
Шиа а виина вара чуьркаша. Цхьаъ сигаьрка латон синкаш ца карош хьийзаш вара.
ШолагIчу дийнахь маларш мийлира кхин болар лах ца деш. Амма забарш яр сиха дIадоьрзу. Хьал вуно ирчачу кепе доьрзу. Цхьана «таллархочо» катухий аьчка гIаж схаоьцу. Суна тIе а воьрзий, суна иза тоха гIоьрта иза. Со юха эккха. Иза охьа хуу «мичахь ду сан жIаьла?» бохуш хоьттуш.

4

Зен дар

Аьхкина латта – жамI ду «таллархоша» бинчу белхан. Амма вуно доккха зен до цара Якутин хинан системин кханенна.
Боьха Iовраш цхьана хенахь дуккха а чIерий лелаш хиллачу хих дIакхета. Кзухь болх бечу наха дуьйцу шаьш чIерий луьйцу гIирс шайца эцаза масийтта шо ду бохуш.
Хаам кхочу «баьццара патрул» герга кхаьчна олий. Буьйцурш бу Iалаш лардон инспекторш а, полицин белхахой а. Божарий дIаловчкъа коьллаш юкъахь. ХIара карахь раци йолу стаг гу буьххье а ваьлла хаам беш ву девзаш доцу хинкема ду чекхдолуш шаьш болх бечу меттехула бохуш. Бакъ а йоцуш мамонтийн кIомсарш лахьорна гIуда туху 45 доллар барамехь. Амма нагахь стаг кхузза гучувалахь цунна кхин а луьра таIзар дан мега.

Iалам бехдар

ДаьIахкаш лоьхучу наха хи узу, гIорийна Iохку Iовраш а яшош, шайн Iалашонна тIекхача.

runoff_wide
Wojtek Grojec, Carlos Coelho
Цхьана стага элира соьга «cуна хаьа иза вон дуй, амма хIун дийр ду ас? Болх бац, доьзал боккха бу» аьлла.
Мамонтийн кIомсарш лоьхучу нехан терахь хIора шарахь алсам долуш ду Германел а 8-зза йоккха йолчу Якутехь. Кхун хица (120 километр) «таллархойн» кхо туп ю. Ткъа луларчу ярташкахь сихха бахам гулбан аьтто бу боху хабарш алсам мел хуьлу шорлур ю хIара бизнес.